به گزارش دلوارنامه بنزین، این مایع طلایی که چرخ‌های اقتصاد و زندگی روزمره را می‌چرخاند، در تاریخ معاصر ایران نقشی پررنگ و پرنوسان داشته است. از کشف نفت در اوایل قرن بیستم تا چالش‌های تحریم و خودکفایی، داستان بنزین در ایران آمیخته‌ای از پیشرفت‌های فنی، سیاست‌های اقتصادی و بحران‌های اجتماعی است. این فرآورده نفتی نه تنها منبع انرژی برای وسایل نقلیه بوده، بلکه نمادی از وابستگی به نفت، یارانه‌های دولتی و گاه اعتراضات مردمی شده است. در این مطلب، به روایت فراز و فرودهای بنزین در ایران می‌پردازیم، از دوران اولیه تولید تا وضعیت فعلی، با نگاهی به چالش‌ها و دستاوردها.
تاریخ بنزین در ایران با کشف نفت در مسجد سلیمان در سال ۱۲۸۷ خورشیدی (۱۹۰۸ میلادی) آغاز می‌شود. این کشف توسط شرکت انگلیسی-ایرانی نفت، ایران را به یکی از مراکز اصلی تولید نفت جهان تبدیل کرد. در آن دوران، بنزین عمدتاً از تقطیر نفت خام به دست می‌آمد و توزیع آن از طریق بشکه‌های فلزی و جایگاه‌های ساده سوخت‌رسانی انجام می‌شد. اولین پالایشگاه مدرن ایران در آبادان در سال ۱۲۹۱ (۱۹۱۲) راه‌اندازی شد که ظرفیت تولید روزانه هزاران لیتر بنزین داشت. در دوران پهلوی اول و دوم، با توسعه صنعت نفت، تولید بنزین افزایش یافت. تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، متوسط تولید بنزین حدود ۱۴.۴ میلیون لیتر در روز بود که با راه‌اندازی واحدهای پالایشی جدید، ایران را به خودکفایی در تأمین بنزین رسانده بود. جایگاه‌های سوخت نیز گسترش یافتند و بنزین به عنوان سوخت اصلی خودروها، بخشی از زندگی شهری شد.
اما انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و جنگ تحمیلی ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷) نقطه عطفی در فراز و فرود بنزین بود. با آغاز جنگ، پالایشگاه آبادان که بزرگ‌ترین مرکز تولید بنزین کشور بود، آسیب جدی دید و تولید داخلی کاهش یافت. ایران تا سال ۱۳۶۰ خودکفا بود، اما از ۱۳۶۱ به واردکننده بنزین تبدیل شد. واردات بنزین در دهه ۱۳۶۰ افزایش یافت و با کاهش قیمت جهانی نفت، اقتصاد ایران تحت فشار قرار گرفت. در سال ۱۳۶۱، با افزایش قیمت نفت، اوضاع کمی بهبود یافت، اما مصرف بنزین به دلیل رشد جمعیت و تعداد خودروها، روند صعودی داشت. دولت برای کنترل مصرف، سیستم کوپنی را معرفی کرد که reminiscent از دوران جنگ جهانی بود، اما این بار برای بنزین. کوپن‌ها سهمیه‌بندی را ممکن می‌کردند و بنزین را با قیمت یارانه‌ای توزیع می‌کردند، اما این سیاست منجر به قاچاق و ناکارآمدی شد.
دهه ۱۳۷۰ و ۱۳۸۰ شاهد تلاش برای بازسازی و افزایش تولید بود. پس از جنگ، دولت‌های سازندگی و اصلاحات بر توسعه پالایشگاه‌ها تمرکز کردند. تولید بنزین از حدود ۱۴ میلیون لیتر در روز در ۱۳۵۷، به تدریج افزایش یافت و تا سال ۱۳۸۶، ظرفیت خطوط لوله مانند بندرعباس به اصفهان گسترش یافت. با این حال، تحریم‌های بین‌المللی از اوایل دهه ۱۳۸۰، واردات بنزین را دشوار کرد. ایران که تا پیش از انقلاب صادرکننده بود، حالا وابسته به واردات شده بود. در سال ۱۳۸۶، سهمیه‌بندی هوشمند با کارت‌های سوخت معرفی شد که مصرف را تا حدی کنترل کرد، اما اعتراضاتی را نیز برانگیخت. تولید داخلی در سال ۱۳۹۱ حدود ۵۲ میلیون لیتر در روز بود، بدون هیچ بنزین یورو استاندارد، و واردات حدود ۱۰ میلیون لیتر روزانه ادامه داشت.
فراز بزرگ در دهه ۱۳۹۰ با راه‌اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس رخ داد. این پالایشگاه، بزرگ‌ترین در خاورمیانه، تولید بنزین را به بیش از ۱۰۰ میلیون لیتر در روز رساند و ایران را دوباره به خودکفایی رساند. تا سال ۱۳۹۸، تولید ۸ برابر شده بود و ایران حتی صادرکننده بنزین شد. اما فرودهای اقتصادی ادامه داشت. یارانه‌های سنگین بنزین، بودجه دولت را می‌بلعید و مصرف روزانه به رکوردهایی مانند ۱۴۲ میلیون لیتر در خرداد ۱۴۰۴ رسید. افزایش قیمت بنزین در آبان ۱۳۹۸ از ۱۰۰۰ به ۳۰۰۰ تومان، اعتراضات گسترده‌ای را به دنبال داشت که نشان‌دهنده حساسیت اجتماعی این موضوع بود.
در سال‌های اخیر، با تشدید تحریم‌ها، ایران بر تولید داخلی و کیفیت بنزین تمرکز کرده است. از اوایل دهه ۱۳۶۰ که تولید و مصرف متوازن نبود، تا حالا که تقریباً متوازن شده، اما مصرف بالا همچنان چالش است. مسائل زیست‌محیطی مانند آلودگی هوا در کلان‌شهرها، ناشی از بنزین غیراستاندارد گذشته، دولت را به سمت تولید یورو ۵ سوق داده. همچنین، توسعه جایگاه‌های دوگانه‌سوز (بنزین و گاز طبیعی) بخشی از استراتژی کاهش وابستگی است.
در نهایت، روایت بنزین در ایران، آینه‌ای از تاریخ اقتصادی کشور است: از کشف نفت و خودکفایی اولیه، تا چالش‌های جنگ و تحریم، و تلاش برای استقلال. امروز، با تولید بیش از ۱۱۰ میلیون لیتر روزانه، ایران در باشگاه صادرکنندگان قرار دارد، اما نوسانات قیمت جهانی نفت و مصرف داخلی بالا، آینده را پر از چالش می‌کند. سیاست‌های آینده باید بر کارایی انرژی، کاهش یارانه‌ها و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر تمرکز کنند تا فرازهای پایدارتری رقم بخورد. این داستان، نه تنها درباره بنزین، بلکه درباره resilience یک ملت در برابر فشارهای خارجی و داخلی است.
