ایران، کشوری با تاریخ کهن و تمدنی غنی، امروزه با یکی از شدیدترین چالش‌های زیست‌محیطی خود روبرو است: بحران آب. این بحران که ریشه در عوامل متعددی دارد، نه تنها زندگی میلیون‌ها نفر را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند منجر به ناآرامی‌های اجتماعی، اقتصادی و حتی مهاجرت‌های گسترده شود. در سال ۲۰۲۵، وضعیت به حدی وخیم شده که حتی پایتخت، تهران، با جمعیت بیش از ۱۰ میلیون نفر، در آستانه قطع آب قرار گرفته است. رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان هشدار داده که اگر وضعیت ادامه یابد، ممکن است نیاز به تخلیه بخش‌هایی از تهران باشد. این مقاله به بررسی علل، اثرات و راه‌حل‌های احتمالی این بحران می‌پردازد.
علل بحران آب در ایران
به گزارش دلوارنامه بحران آب در ایران ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی است. از یک سو، تغییرات اقلیمی نقش مهمی ایفا کرده است. ایران در منطقه‌ای نیمه‌خشک واقع شده و میانگین بارندگی سالانه آن حدود ۲۵۰ میلی‌متر است که کمتر از یک سوم میانگین جهانی است. در دهه‌های اخیر، افزایش دما و کاهش بارش‌ها این وضعیت را تشدید کرده. بر اساس گزارش‌ها، ایران در حال تجربه یکی از بدترین خشکسالی‌های چند دهه اخیر است، به طوری که بیش از ۹۰ درصد آب کشور برای کشاورزی مصرف می‌شود که اغلب به شیوه‌های ناکارآمد.
از سوی دیگر، مدیریت نادرست منابع آب اصلی‌ترین عامل انسانی است. ساخت سدهای بیش از حد بدون برنامه‌ریزی، مانند سدهای متعدد روی رودخانه‌های زاینده‌رود و کارون، منجر به خشک شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها شده است. مثلاً رودخانه زاینده‌رود که زمانی منبع حیاتی برای اصفهان بود،如今 اغلب خشک است و کشاورزان محلی را با مشکلات جدی روبرو کرده. همچنین، برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی باعث فرونشست زمین در بسیاری از مناطق شده، به ویژه در دشت‌های مرکزی مانند تهران و اصفهان. گزارش‌ها نشان می‌دهد که سطح آب‌های زیرزمینی در برخی مناطق تا ۲۰ متر در سال کاهش یافته است.
علاوه بر این، رشد جمعیت و توسعه صنعتی بدون توجه به ظرفیت‌های آبی، فشار بیشتری وارد کرده. جمعیت ایران از ۴۰ میلیون در دهه ۱۹۸۰ به بیش از ۸۵ میلیون در ۲۰۲۵ رسیده، و تقاضا برای آب شرب، کشاورزی و صنعت افزایش یافته. کشاورزی که ۹۰ درصد آب را مصرف می‌کند، اغلب با محصولات پرآب‌بر مانند برنج و هندوانه انجام می‌شود که مناسب اقلیم ایران نیست. تحریم‌های بین‌المللی نیز مانع از واردات فناوری‌های مدرن مدیریت آب شده و وضعیت را بدتر کرده است.
اثرات بحران بر جامعه و اقتصاد
اثرات بحران آب فراتر از کمبود فیزیکی آب است. در سطح اجتماعی، این بحران منجر به اعتراضات گسترده شده است. در سال‌های اخیر، اعتراضات در استان‌هایی مانند خوزستان، اصفهان و چهارمحال و بختیاری به دلیل کمبود آب رخ داده که گاهی به خشونت کشیده شده. در تابستان ۲۰۲۵، rationing آب در تهران آغاز شد و در برخی ساختمان‌های بلند، آب به طبقات بالا نمی‌رسد. این وضعیت می‌تواند به مهاجرت داخلی منجر شود، جایی که مردم از مناطق خشک به شهرهای شمالی مهاجرت می‌کنند و فشار بر منابع آنجا را افزایش می‌دهد.
از نظر اقتصادی، کشاورزی که بخش مهمی از اقتصاد ایران است، ضربه شدیدی خورده. کاهش تولید محصولات کشاورزی منجر به افزایش قیمت غذا و وابستگی بیشتر به واردات شده. همچنین، صنایع وابسته به آب مانند فولاد و سیمان با کمبود مواجه هستند. بر اساس برآوردها، بحران آب می‌تواند سالانه میلیاردها دلار به اقتصاد ایران خسارت وارد کند. علاوه بر این، مسائل زیست‌محیطی مانند خشک شدن دریاچه ارومیه و تالاب گاوخونی منجر به طوفان‌های گرد و غبار شده که سلامت عمومی را تهدید می‌کند و هزینه‌های بهداشتی را افزایش می‌دهد.
در سطح سیاسی، این بحران می‌تواند ثبات رژیم را به چالش بکشد. رئیس‌جمهور پزشکیان اخیراً هشدار داده که تهران ممکن است در دو هفته آینده با کمبود آب شرب مواجه شود و حتی بحث تخلیه مطرح شده است. این اظهارات نشان‌دهنده عمق بحران است و می‌تواند به ناآرامی‌های بیشتر منجر شود، همانطور که در گذشته شاهد بودیم.
اقدامات دولت و راه‌حل‌های پیشنهادی
دولت ایران تلاش‌هایی برای مقابله با بحران انجام داده است. برنامه‌هایی مانند انتقال آب از خلیج فارس به مناطق مرکزی، مانند پروژه انتقال آب به کرمان و یزد، در حال اجرا است. همچنین، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های شیرین‌سازی آب دریا افزایش یافته. در سال ۲۰۲۵، دولت اعلام کرده که قطع دوره‌ای آب در تهران آغاز خواهد شد تا منابع حفظ شود.
با این حال، راه‌حل‌های بلندمدت نیاز به تغییرات اساسی دارد. ابتدا، اصلاح الگوی کشت کشاورزی ضروری است. ترویج کشت محصولات کم‌آب‌بر مانند پسته و زعفران به جای برنج می‌تواند مصرف آب را کاهش دهد. دوم، سرمایه‌گذاری در سیستم‌های آبیاری مدرن مانند قطره‌ای که می‌تواند تا ۵۰ درصد آب را صرفه‌جویی کند. سوم، مدیریت پایدار آب‌های زیرزمینی با ممنوعیت برداشت بیش از حد و ترمیم چاه‌ها.
علاوه بر این، آموزش عمومی و افزایش آگاهی جامعه می‌تواند کمک کند. کمپین‌های رسانه‌ای برای صرفه‌جویی در مصرف آب خانگی ضروری است. همکاری بین‌المللی نیز کلیدی است؛ ایران می‌تواند از تجربیات کشورهایی مانند اسرائیل در مدیریت آب بیاموزد، هرچند تحریم‌ها مانع است.
در نهایت، مقابله با تغییرات اقلیمی از طریق کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و حفاظت از جنگل‌ها باید اولویت باشد. بدون اقدامات فوری، بحران آب می‌تواند به یک فاجعه ملی تبدیل شود.
نتیجه‌گیری
بحران آب در ایران نه تنها یک مسئله زیست‌محیطی، بلکه یک تهدید جدیبرای کشور است. با ادامه خشکسالی و مدیریت ناکارآمد، آینده میلیون‌ها ایرانی در خطر است. اما با برنامه‌ریزی هوشمند، فناوری و همکاری، می‌توان این بحران را مدیریت کرد. زمان عمل فرا رسیده؛ تأخیر بیشتر می‌تواند عواقب جبران‌ناپذیری داشته باشد.
