منابع آب زیرزمینی که روزگاری ذخیره‌ای مطمئن برای تاب‌آوری کشور در برابر خشکسالی تلقی می‌شدند، امروز به یکی از مهم‌ترین محورهای بحران آبی ایران بدل شده‌اند. ترکیب برداشت‌های بی‌رویه، توسعه نامتوازن و تغییرات اقلیمی، شرایطی ایجاد کرده که کارشناسان آن را تهدیدی برای امنیت سرزمینی می‌دانند.
طی دهه‌های اخیر، سیاست‌های توسعه‌ای در ایران بیشتر بر گسترش کشاورزی و استقرار صنایع استوار بوده و کمتر به مدیریت پایدار منابع آب توجه شده است، نتیجه این روند، برداشت سنگین و مداوم از سفره‌های زیرزمینی است که اکنون تقریباً تمامی آبخوان‌های مناسب کشور را در وضعیت ممنوعه بهره‌برداری قرار داده است. این موضوع نه یک چالش کوتاه‌مدت، بلکه میراثی است که نسل امروز از توسعه بدون ملاحظه گذشته به ارث برده است.
برداشت بیش از ۱۵۰ میلیارد مترمکعب از منابع زیرزمینی
برآوردها نشان می‌دهد بیش از ۱۵۰ میلیارد مترمکعب از منابع زیرزمینی برداشت شده که پیامد آن، فرونشست زمین در صدها محدوده مطالعاتی کشور است. فرونشست برخلاف کم‌آبی یا خشکسالی، پدیده‌ای بازگشت‌ناپذیر است؛ به‌گونه‌ای که حتی بارش‌های پرحجم نیز توانایی جبران آبخوان‌های تخلیه‌شده را ندارند. این پدیده امروز در بسیاری از دشت‌ها و حتی پایتخت، نشانه‌ای آشکار از عمق بحران است.
ضرورت تشکیل کارگروه ویژه
محمد جوان‌بخت، معاون وزیر نیرو، به تازگی در نشست دوره‌ای معاونان حفاظت و بهره‌برداری استان‌های حوضه آبریز با هشدار نسبت به وضعیت بحرانی منابع آب زیرزمینی تأکید کرد که اجرای طرح‌های تعادل‌بخشی تکلیفی قانونی و غیرقابل اجتناب است. او با اشاره به برگزاری جلسات در سطح عالی کشور و تأکید مقامات ارشد بر کاهش برداشت از منابع آبی، گفت: امروز آب به یکی از اولویت‌های ملی تبدیل شده است.
او با بیان اینکه تالاب‌ها، رودخانه‌ها و آبخوان‌ها در معرض تهدید جدی قرار دارند، تشکیل کارگروه ویژه برای تمرکز بر اقدامات تعادل‌بخشی را ضروری دانست و تصریح کرد: هرچند طرح‌های توسعه‌ای بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند، اما مسیر حفاظت از منابع آب، مسیری دشوار و غیرقابل بازگشت است.
آینده منابع آبی وابسته به تغییر نگاه و تصمیمات جدی در حکمرانی آب
سیاوش خردمند، کارشناس حوزه مدیریت منابع آبی در این رابطه به ایسنا گفت: افزایش جمعیت از ۱۹ میلیون نفر در میانه دهه ۳۰ به بیش از ۸۵ میلیون نفر در سال‌های اخیر، فشار مضاعفی بر منابع آبی تحمیل کرده است. استقرار صنایع و تمرکز جمعیت در مناطق خشک و کم‌آب، بدون توجه به ظرفیت طبیعی، بحران را تشدید کرده و الگوهای نادرست مصرف را به ساختاری پایدار تبدیل کرده است.
وی با تاکید بر اینکه خشکسالی‌های پیاپی و افزایش دما ناشی از تغییر اقلیم نیز وضعیت را بغرنج‌تر کرده است. در حالی که منابع آب کشور محدودتر می‌شوند، الگوی مصرف همچنان رو به گسترش است. در چنین شرایطی، تعادل‌بخشی به آبخوان‌ها بیش از آنکه انتخابی مدیریتی باشد، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.
این کارشناس معتقد است: با وجود هشدارها، تمرکز بخش بزرگی از برنامه‌های آبی کشور همچنان بر پروژه‌های بزرگ عمرانی مانند سدسازی است. این در حالی است که استفاده از آب‌های نامتعارف، اجرای آبخیزداری و آبخوان‌داری، اصلاح حکمرانی آب و افزایش بهره‌وری باید مورد توجه قرار گیرد.
خردمند تصریح کرد: بدون چنین رویکرد چندبعدی، کاهش برداشت از منابع زیرزمینی بیشتر شبیه به یک شعار است تا اینکه واقعیت را نشان دهد.
وی با بیان اینکه برنامه هفتم توسعه آخرین فرصت برای بازنگری در حکمرانی آب است. اگرچه کاهش برداشت و پلمب چاه‌های غیرمجاز با مقاومت‌های اجتماعی همراه است، اما بی‌توجهی به این ضرورت، پیامدهایی جدی برای امنیت غذایی، زیست‌محیطی و حتی امنیت سرزمینی کشور خواهد داشت.
این کارشناس حوزه مدیریت منابع با بیان اینکه آبخوان‌ها روزگاری به‌عنوان پشتوانه‌ای مطمئن برای توسعه و امنیت کشور شناخته می‌شدند، اما امروز به نقطه آسیب‌پذیر تبدیل شده‌اند، گفت: آینده این منابع بیش از هر چیز به تغییر نگاه و تصمیمات جدی در حکمرانی آب وابسته است؛ تصمیماتی که اگر به تعویق بیفتند، ممکن است فرصتی برای اصلاح باقی نماند.
منبع: ایسنا
